Хәйерле көн, хөрмәтле Ҡәҙим Әбделғәлим улы! Һеҙҙе проектта күреүебеҙгә бәхетлебеҙ. Бик шатбыҙ, сөнки Һеҙ беҙҙең беренсе ҡунағыбыҙ.

Һәм беренсе һорау, бала саҡтағы йәшәү рәүешегеҙ, ауылығыҙҙағы мөхит һеҙҙең киләсәктә яҙыусы йәки шағир булып формалашыуығыҙға ни кимәлдә йоғонто яһаны?

Мин донъяға килгәндә (01.09.1941 й.) илдә һуғыш барған. Атайым йәй уртаһында уҡ (июль айында) мобилизация менән фронтҡа юлланған. Әсәйем өйҙә алты бала менән ҡалған. Иң өлкән ағайыма 11 йәш, унан кесе ике апайыма 8-6, ҡалған икәүһенә 4-3 йәш. Күҙ алдына килтерегеҙ инде: береһенән-береһе бәләкәй шул алты бала менән 30 йәшлек әсәйем нисек донъя көтөргә тейеш булған? Әсәйемдең аҙаҡ һөйләүе буйынса беләм: һуғышҡа киткәндә атай: «Балаларҙы үлтермә. Һуғыш оҙаҡҡа бармаҫ, ҡайтырбыҙ. Түҙ», – тип әйтеп киткән бит әле ул. Атай, әлбиттә, күҙ алдына ла килтерә лә, уйлай ҙа алмаған – фронтта уларҙы нимә көткәнен. Тарихтан билдәле булыуынса, һуғыштың тәүге осоронда, 1942 йылға ҡәҙәр, беҙҙең ғәскәрҙәр гел артҡа сигенергә мәжбүр булғандар бит. Күпме юғалтыуҙар, ҡорбандар...

Атайымдан ана шул иң тәүге ауыр хәлдең иң киҫкен осоронда хат килеү туҡтаған. Мин тыуғас, уға хат яҙғандар, унан ноябрь аҙаҡтарында яуап килгән. Миңә хатта ул сәләм яҙған булған: «Ҡәҙерле Ҡәҙим улыма сәләм!» – тип. Ошо хаты унан һуңғы ла булған, шикелле. 1941 йылдың аҙаҡтарында микән, һуғыш солғанышында ут эсендә ҡалып, хәбәрһеҙ юғалыуы тураһында «ҡара ҡағыҙ» килгән.

Ул мәлдә әле һалдаттарға медальондар бирелмәгән булған: бомбежка аҫтында ҡалған кешенең кем булыуын да таныу мөмкин булмаған...

Шулай итеп, беҙ атайһыҙ үҫтек. Әсәй оҙаҡ йылдар көттө атайҙы. Әле миңә 5-6 йәш булғанда ла ул: «Атайың, бәлки, ҡайтып төшөр әле!», – тип өмөтләнер ине.

Һуғыш бөткәс тә әле ауылда тормош еңелдән булманы. Ас-яланғас булды беҙҙең бала саҡ. Мәктәпкә кейеп барырға аяҡ кейеме юҡ. Көҙөн көндәр һыуығанса мәктәпкә яланаяҡ, йә йөн ойоҡбаш кейеп йөрөлдө.

Мәктәпкә 1949 йылда, 8 йәшем тулғас, барҙым. Уҡый ҙа, яҙа ла белә инем, шуға күрә уҡыу бик еңел бирелде. Үҙебеҙҙең Таңатар башланғыс мәктәбендә уҡыған осорҙа мәктәп китапханаһында булған бөтә китаптарҙы ла уҡып бөттөм. Күп уҡыуым донъяға ҡарашымды киңәйтте, күп нәмәне ана шул китаптар аша белдем. Үҙем йәки ауылда туғандарым йәшәгән тормоштан башҡа ла ҙур, оло донъя барлығын аңлай инем. Бөтә нәмә ана шулай сағыштырыуҙа беленә.

Иләс ауылында ете йыллыҡ мәктәптә, унан аҙаҡ Аҡъяр урта мәктәбендә уҡығанда мин инде класс йә мәктәп стена газеталарында теге йәки был байрамдарға шиғырҙар ҙа яҙа инем. Үҙем гәзиттең редакторы ла. Пионер, комсомол тормошонда бик әүҙем ҡатнаштым. Беҙ үҙебеҙҙе оло тормошҡа әҙерләп үҫтек. Мин, мәҫәлән, армияла хеҙмәт итергә алдан уҡ ҙур теләк менән әҙерләндем. Автошколала уҡып, машина йөрөтөргә өйрәндем. Әрме хеҙмәтендә лә өс йыл китаптарҙан, шиғыр яҙыуҙан, көндәлек алып барыуҙан айырылманым. Ошо йәш саҡтағы яҙышыу теләге мине армиянан һуң Өфөгә, Башҡорт дәүләт университетына, алып килде.

Һәр кемдең үҙенең тыуған яғы, тыуған төйәге матур, күңеленә яҡын. Минең тыуған ауылым Таңатар, тыуған йылғам Таналыҡ үҙенсә матур. Шиғырҙарымда, поэмаларымда мин тыуған яғымды маҡтап йырлайым икән, тимәк туған төбәк – минең бала саҡ бишегем, миндә шиғри хис-тойғолар уятҡан, оло донъяны мин ана шул аҡ ҡылғанлы далам аша, томбойоҡло, зифа ҡамышлы Таналығым, һыубаҫар туғайҙар аша танып белгәнмен, яратҡанмын. Тыуған яҡ тойғоһо – иң изге һәм ул ғүмерлек.

Уҙған йылда (2023 й.) Республика Милли китапханаһындағы һөйләшеүҙә Һеҙ үҙегеҙҙең ижадығыҙҙың башланған осоро хаҡында әйтә биреп ҡуйғайнығыҙ. Әле был турала ентекләберәк һөйләп үтһәгеҙсе.

Аҡъяр урта мәктәбен 1959 йылда тамамлағас, мин бер йыл тыуған ауылымда, колхозда, төрлө эштәрҙә эшләнем. Ана шул осорҙа яҙған тәүге шиғырҙарым, хикәйәләрем дәфтәрҙә, блокнотта әле лә һаҡлана. Унан инде өс йыл әрме хеҙмәтендә лә яҙышыуҙы ташламаным.

Ҡыйыулығым етеп, редакцияға ебәргән тәүге шиғырҙарым «Ленинсе» (хәҙерге «Йәшлек») гәзитендә 1963 йылда баҫылып сыҡты. БДУ-ға экзамен биргәндә, йәштәр гәзитендә баҫылған шиғырҙарым барлығы ла ярҙам иткәндер, тип уйлайым. Шул осорҙан башланды ла инде минең тәүге публикациялар. Студент саҡта «Шоңҡар» әҙәби түңәрәге ағзаһы булараҡ беҙ, башлап яҙыусылар – Рафаэль Аҙнағолов, Ишмөхәмәт Шарапов һәм мин, редакцияларға йыш йөрөй торғайныҡ. Мәҡәлә, шиғыр, хикәйә – нимә яҙһаҡ та редакцияға алып барабыҙ. Ул ваҡытта «Совет Башҡортостаны» гәзитендә – Рәми Ғарипов, ә «Ленинсе»лә Булат ағай Рафиҡов эшләй ине. Аҙағыраҡ гәзиттә эшләгән Рәшит Шәкүров, Мәхмүт Уразаев, Ғәзим Шафиҡов, Рәшит Солтангәрәев кеүек, ул осорҙағы йәш яҙыусылар янына киләбеҙ.

Бына ошо тәүге шиғырҙарыбыҙ, мәҡәлә йә очерктарыбыҙ сыҡҡан осорҙан хәҙер инде 60 йылға яҡын ғүмер үткән. Тимәк, башлап яҙышҡаныбыҙҙан алып иҫәпләһәк, беҙҙең быуындың башҡорт әҙәбиәтенә хеҙмәт итеүенә лә алтмыш йыл булып киткән дә! Үҙе бер ғүмер!

Һәр хеҙмәттәге кеүек үк, әҙәби ижадта ла остаздарҙың роле бәхәсһеҙ, тиҙәр. Шул хаҡта ни әйтер инегеҙ?

Эйе, һәр бер эшкә тотонор алдынан кеше, үҫмерме ул, оломо, башта үҙенең тәжрибәһенә таяна. Әгәр инде был тотонған эшендә тәжрибәһе етмәһә йә бөтөнләй булмаһа, уны оҫтанан һорай, өйрәнә, бүтәндәрҙән кәм эшләмәҫкә тырыша. Шуның шикелле, ижадта ла өйрәнсеклек осоро, оҫталыҡҡа эйә булыу тигән төшөнсәләр бар. Башлап яҙышҡан кеше өсөн уҡытыусыһының әйткәне, ғәҙәттә, күңеленә һеңеп ҡалыусан. Үҙеңдең тәүге «әҫәреңде» редакциялағы ағай йә апай нисек баһалай – уның һүҙе һиңә, йәш авторға – закон, һуңғы һүҙ. Бая әйткәнемсә, университеттың беренсе курсында ғына уҡып йөрөгән йәш кеше өсөн редакцияла эшләп ултырған ағайҙар беҙгә оҫта йәғни остаз булдылар. Беҙ күп нәмәгә уларҙан өйрәндек.

Тора-бара остаздар ҙа күбәйә. Әҫәрең буйынса үҙенең фекерен әйткән, яңы яҡтарын асҡан оло быуын әҙиптәргә яҡынлай башлайһың, уларҙан өйрәнәһең. Беҙҙең дә ижадҡа килеүебеҙҙең башында торған Булат ағай Рафиҡов, Рәшит Шәкүров, Рәшит Солтангәрәев, Рәми Ғариповтарҙы мин ғүмерем буйы онотаһым юҡ. Ә инде әҙәбиәттә баш-күҙ алғас, үҙ һуҡмағыңды табып алғас инде, оҫталыҡҡа, яҙыу маһирлығына бай тәжрибәле һәм талантлы әҙиптәрҙең шәхси үҙ ҡарашы, яҙыу манараһы, һүҙ менән оҫта эш итеү, образлы фекерләүе һоҡландыра, арбай, уларҙан күп нәмәгә өйрәнә, фәһем ала башлайһың. Артабанғы ижади быуын нығытыу осоронда инде былары.

Мин оло ҡәләмдәштәремдән Мостай ағайҙы, Назар Нәжмиҙе, Зәйнәб апай Биишеваны, Рәми ағайҙы, Нәжиб Асанбаевты, Хәким Ғиләжевты, Ғәли Ибраһимовты, Муса Ғәлиҙе, Әхиәр Хәкимовты үҙемдең остаздарым күреп, күңел түрендәге ихтирам һәм рәхмәт һүҙҙәремде гел генә белдереп, әйтә йөрөнөм. Әйткәндәй, ошо оло быуын ҡәләмдәштәремдең һәр береһенең ижадтары хаҡында улар иҫән саҡта ла, баҡыйлыҡҡа күскәндәренән һуң да, матбуғат биттәрендә үҙемдең йөрәк һүҙемде әйткәнемә ҡыуанам.

Мәктәптә эшләү, уҡытыусылыҡ Һеҙгә әҙәби ижадығыҙға нимә бирҙе?

Уҡытыусы – филолог – БДУ-ла алған төп һөнәрем. Ошо һөнәрем буйынса минең мәктәптә 5 йыл эш стажым бар. Уҡытыусы тәбиғәте менән ижади шәхес. Ул дәрескә әҙерләнгәндә эҙләнә, яңылыҡҡа ынтыла, күп мәғлүмәт таба, туплай, анализлай, үҙен байыта һәм үҙе белгәнде, өйрәнгәнде балаларға бирә. Ошо сифаттары менән (эҙәрмәнлек, мәғрифәтсе, пропагандист, идеолог...) – ул барыбер ижадсы. Мин мәктәптә күп нәмәгә өйрәндем, тип әйтә алам.

Башҡортостан энциклопедияһында яҙылған биографияғыҙға күҙ һалғанда, Һеҙ төрлө-төрлө яуаплы вазифаларҙа эшләгәнһегеҙ (Яҙыусылар союзында, өлкә комитетында, нәшриәттә, Бөтә Донъя Башҡорттар Ҡоролтайы Башҡарма комитетында һ.б.). Чиновниклыҡ йә иһә йәмәғәтселек эштәре әҙәби ижадҡа ҡамасауламанымы?

Эйе, йәш саҡта байтаҡ яуаплы вазифаларҙа йөк тартырға тура килде. Чиновник булып эшләү ижадҡа ҡамасаулай, әлбиттә. Был күптәргә мәғлүм. Әммә йәш саҡта, әгәр һиңә ышанып тапшыралар икән, үҙеңде яуаплы эштә һынап ҡарағы, тәжрибә туплағы ла килә бит. Мин Яҙыусылар союзына ойоштороу эштәре буйынса яуаплы секретарь вазифаһына тәғәйенләнгәндә 36 йәштә инем. Яҙыусылар донъяһына яҡыныраҡ булырға теләү, ижад мөхитендә ҡайнап йәшәү мине был хеҙмәткә бөтә көсөмдө, ваҡытымды бирергә буйһондорҙо. Мин унда биш йылға яҡын эшләнем. Һәм Союздағы бөтә эштәр ҙә миндә ижадҡа ылығыу, иғтибар, теләк, ихтирам тәрбиәләгәндер тим. Был – үҙе оло тормош һәм ижад мәктәбе булды. Беренсенән, Башҡортостандың барлыҡ райондарында йөрөп сығырға, яҙыусыларҙың һәммәһе менән дә аралашырға форсат булды. Икенсенән, ижади ойошмала эшләү осоронда СССР составындағы бөтә республикалар менән дә тиерлек туғанлыҡ, дуҫлыҡ бәйләнештәре көслө ине. Бигерәк тә ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, алтай, төркмән, ҡараҡалпаҡ, әзербайжан, татар, сыуаш, удмурт, мари, украин, эстон, яҡут һ.б. туғандаш халыҡтар әҙәбиәттәре менән тығыҙ ижади бәйләнештәр ике яҡлы алып барылды: әҙәбиәт көндәре үткәреү, алмаш китаптар нәшер итеү, ижади командировкалар йыш була торғайны.

Ә инде 1981-1988 йылдарҙа партияның өлкә комитетында мәҙәниәт бүлеге инструкторы булып эшләгәндә әҙәби ижадтан, шул мөхиттән бер ни тиклем ситләшелде. Әммә унда ла ижади ойошмаларҙың эшмәкәрлегенә кураторлыҡ барыбер минең функциональ бурыстарҙың береһе ине. Шуға күрә мин Башҡортостан яҙыусылар союзы эшенән айырылдым, тип әйтә алмайым. Партияның өлкә аппаратында өс йылдан ашыу эшләп, ялҡып китеүем сәбәпле, мин иң юғары етәксебеҙ М.З. Шакировҡа, мине эштән ебәреүҙәрен һорап, ғариза яҙҙым. Был 1984 йылда булды. Әммә ниндәйҙер билдәһеҙ сәбәптәр менән мине эштән бушатманылар, һәм мин унда 1988 йылдың декабренә ҡәҙәр хеҙмәттә ҡалдым. 1988 йылдың октябрь аҙағында Башҡортостан яҙыусыларының сираттағы отчет-һайлау йыйылышында мине идара ағзаһы итеп һайланылар һәм ошо форсаттан миңә өлкә комитеты эшенән китергә уңай юл асылды. 1988 йылдың декабренән мин Яҙыусылыр Союзына эшкә икенсе тапҡыр килдем – был юлы идара рәйесе (Динис Бүләков һайланғайны) урынбаҫары сифатында. Һәм биш йыл дауамында (1988-1993 й.) миңә таныш та, күңелгә яҡын да, йән яратҡан әҙәби ижадты ойоштороу эшендә йыуаныс таптым.

Ваҡытлы матбуғатта ҡәләмдәштәрегеҙҙән бер нисә кеше Һеҙҙе «поэмалар оҫтаһы» тип яҙып сыҡҡайны. Поэма жанрына өҫтөнлөк биреүҙәнме был сифат?

Поэма жанрына мин артыҡ өҫтөнлөк бирмәйем. Поэма гел генә яҙылмай ҙа ул. Уның үҙ спецификаһы бар: лирик поэмамы ул, эпик пландағы поэмамы, шиғырҙан айырмалы рәүештә, уның геройҙары, образдар системаһы, сюжет ҡоролошо, эске динамикаһы үҙенән-үҙе күҙ алдына килә, ҡайһы саҡта айырым бүлектәренә тиклем төҫмөрләнә, һынлана башлай. Шунан инде тиҙерәк ҡағыҙға төшөрөргә ҡала.

Әгәр шиғри хис, лирик мотив ҡапыл (йәки көтөлмәгәндә) яуған ямғыр кеүек, болотло йонсоу көндә ҡапыл күренгән ҡояш шикелле булһа, поэмала эпик фекерләү, һығымтаға килеү әкренләп өҫтөнлөк итә. Поэма башлыса уйланыуға, дөйөмләштереүгә ҡорола. Ошо яғы менән поэма авторҙы оҙаҡ «ебәрмәй». Ҡайһы бер поэмаларымда фекерҙәр солғанышын бөтә тулылығында, шиғыр менән биреп булмағанда, яҙыу процессында аҡ шиғыр алымына, йә проза теленә күсеп киткән саҡтар ҙа бар. Элек яҙған поэмаларымды телгә алмай ғына (һүҙ оҙонға китмәһен өсөн), һуңғы осорҙа «Ағиҙел» журналында донъя күргән (2022, №11) «Ырыҫ» поэмаһы ана шундай стилдә булғанға, редакция уны баҫмаға әҙерләгәндә «поэма-повесть» тигән ҡатнаш-ҡушма жанр ҙа уйлап сығарҙы.

Минең күҙәтеүемсә, поэма беҙҙең әҙәбиәттә үҙенең барлыҡ мөмкинселектәрен дә асып бөтөрмәгән әле. Быны мин үҙем утыҙ поэма авторы булараҡ та әйтергә батырсылыҡ итәм.

Ҡайһыныһы күңелегеҙгә ныҡ ята: лирик шиғыр яҙыумы, әллә эпик пландағы поэмамы?

Үҙемсә, ижадымда күберәк шиғырға өҫтөнлөк биргәнмендер. Сөнки (шунан сығып әйтәм) яҙылған шиғырҙарым бер томға ғына һыйманы (2010 й.), улар икенсе томдың яртыһынан күп өлөшөн биләне (2011 й. яртыһында поэмалар). Ә унан аҙаҡ 75 йәшемә сығарған китабым («Йыр йылыһы» тип аталды, 2016 й.) бары тик яңы яҙылған шиғырҙарымдан һәм һуңғы осорҙа ижад иткән поэмаларҙан, робағиҙарҙан, тәржемәләрҙән тупланды. Был үҙенә күрә олоғая барыу ғәләмәте – тоҡтоң төбөн ҡағыу йәнәһе лә. Һүҙ ыңғайы әйтәйем: «Йыр йылыһы» (2016 й.) китабын Ҡазанға, Роберт дуҫ Миңнуллинға ебәргәйнем. Ул уҡып сыҡҡас та мәҡәлә яҙып ебәргән. «Ҡыҙыл таң» гәзитендә бер полоса булып сыҡты. 75 йәшкә еткәс өр-яңы әҫәрҙәрҙән шиғри китап баҫтырыу – ғөмүмән, һирәк күренеш, тип билдәләгән ҡәләмдәшем.

Беҙҙең әҙәбиәттә лирик шиғыр оҫтаһы Рәми ағай Ғарипов булды. Үҙе иҫән саҡта уҡ был хаҡта әйткәндәрен иҫләйем. Ә миңә килгәндә, ҡайһыһы күңелдә өлгөрә – шул ҡағыҙға төшә. Лирик шиғыр ҙа, эпик поэма ла берҙәй яҡын.

Бүтән авторҙарҙың йәғни ҡәләмдәштәрегеҙҙең китаптарын төҙөп донъяға сығарыуҙа ла әүҙемлегегеҙ билдәле. Был шөғөлдө нисек аңлатырға була?

Мин үҙ ғүмеремдә күп кенә китаптар төҙөнөм. Ҡәләмдәштәремдең китаптарын төҙөп сығарыу, беренсенән, уларҙың ижадтарына тағы ла нығыраҡ яҡынайыу булһа, икенсенән, уҡыусыларға, халҡыбыҙға уларҙың әҙәби мираҫын пропагандалау йәһәтенән дә башҡарылған эш инде. Уларына Зәйнәб Биишева, Мостай Кәрим, Назар Нәжми, Рәми Ғарипов, Ирек Кинйәбулатовтың ижады һәм тормош юлына бағышланған китаптар ҡарай. Уларҙан тыш бала саҡтары һуғыш осорона тура килгән ҡәләмдәштәрҙең тос ҡына бер китабын, Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайына арналған шиғырҙарҙан торған йыйынтыҡ сығарҙыҡ (Ирек Кинйәбулатов менән берлектә). Бүтән темаларға, айырым шәхестәрҙең китаптарын төҙөп сығарыу ҙа сауаплы эш булғанға күрә ваҡытымды сарыф иткән саҡтар ҙа булды.

Архивымда әле лә китап итеп сығарырлыҡ халыҡ ижадынан йыйылған өлгөләр ята. Әлегә ваҡыт етмәүе генә тотҡарлай...

Яҙыусыларҙың китаптарын күберәк уҡыусылар уҡыһын өсөн нимә эшләргә кәрәк?

Халҡыбыҙ китапҡа күберәк иғтибар итһен, уҡыһын өсөн, һис һүҙһеҙ, реклама кәрәк. «Китап байрамы» тигән фестиваль матур йолаға әйләнеп китһә, уның һөҙөмтәһе буласаҡ. Бындай байрамдарҙы Өфөлә генә түгел, республикабыҙҙың бөтә ҡалаларында һәм бигерәк тә район үҙәктәрендә йыл һайын үткәрергә кәрәк. Элегерәк ауылдарҙа романдар, повестар буйынса уҡыусылар конференциялары ла үтә торғайны. Был да китапты пропагандалауҙың күркәм сараһы. «БСТ», «Башкортостан 24» телеканалдарында шағир һәм яҙыусылар ижадын яҡтыртыу ҙа китап уҡыуҙы алға этәргес көс булып торор ине.

Унан һуң, яҙыусыларҙың, шағирҙарҙың халыҡ менән осрашыуын йыш (айына бер булһа ла), төрлө урындарҙа үткәреү ҙә китапҡа, әҙәби ижадҡа иғтибарҙы арттырыр ине. Китапханалар хәҙер шиғыр уҡыу конкурстары үткәреүҙе лә матур йолаға әйләндерҙе. Афариндар!

“Әҙип”, “әҙәп” бер тамырҙан сыҡҡан (йәғни тамырҙаш) һүҙҙәрме ул? “Әҙәп” – бөтә әҙәмдәргә лә берҙәй ҡағылышлы әхлаҡ нормаһы, ә “әҙип” – һирәктәр өлөшөнә төшөр ижад яҙмышы. Былар хаҡында ни әйтерһегеҙ?

Ысынлап та, “әҙип”, “әҙәп” һүҙҙәре тамырҙаш ҡына түгел, тәү мәғәнәләре лә берүктер тим. Әммә айырма ла барҙыр: әҙип, әлбиттә, әҙәпле булырға тейеш (мотлаҡ!), әммә һәр әҙәпле кеше әҙип түгел әле. Был да мәғлүм. Беҙҙең әлеге осорҙа яҙышҡан, яҙа белгән, шиғыр яҙған кешеләр күбәйҙе. Яҙһындар, яҙғанға ирек, берәү ҙә тыймай. Әммә шул яҙғандарҙың барыһы ла әҙип (яҙыусы) булмайҙыр инде, әлбиттә. Әгәр кеше яҙа икән, ул үҙе өсөн, күңелен бушатыр өсөн дә яҙа бит әле. Яҙһындар, бик хуп.

Әлбиттә, һеҙҙең һорауҙағы: «Әҙип – һирәктәр өлөшөнә төшөр ижад яҙмышы» тигән фразаға тап ана шул фекер һалынған: ысын әҙип булыр өсөн нигеҙ (һәләт, талант) Аллаһы тәғәләнән биреләлер ул. Шул тәбиғи һәләтте, талантты кеше үҙенең тырышлығы, хеҙмәте менән бойомға ашырырға тейеш, тип уйлайым.

Ҡәҙим Әбделғәлим улы, интервью һәм проектта ҡатнашыуығыҙ өсөн рәхмәт!

#библиотекавалиди

#национальнаябиблиотекарб

#читательскиеИсторииУфа
#читаюБиблиотекуБашкортостана

Добрый день, уважаемый Кадим Абдулгалимович!

Мы рады приветствовать вас на нашем проекте. Вы – наш первый гость, чему мы несказанно счастливы. И наш первый вопрос: насколько образ жизни Вашего детства, атмосфера села, повлияли на Ваше будущее становление писателем или поэтом?

Когда я появился на свет (01.09.1941), в стране шла война. Отец еще в середине лета (в июле) был мобилизован на фронт. Мама осталась дома с шестью детьми. Самому старшему брату было 11 лет, двум младшим сестрам – 8-6, двум другим – 4-3 года. Только представьте себе: каким образом моя 30-летняя мама с малолетними детьми должна была справиться с жизненными невзгодами?

Позже, со слов матери я узнал, что, уходя на войну, отец сказал: «Детей не погуби. Война надолго не продлится, вернемся. Терпи», – с такими словами он уехал. Отец, конечно, не мог представить и даже подумать, что их ждало на фронте. Ведь из истории известно, что на первых порах войны, вплоть до 1942 года, наши войска вынуждены были постоянно отступать. Сколько потерь, жертв...

В те самые первые тяжелые, самые критические, периоды письма от отца перестали приходить. Когда я родился, ему написали письмо, и от него в конце ноября пришел ответ. В этом письме он передавал мне привет: «Дорогому моему сыну Кадиму привет!». Это письмо, по-видимому, было и последним. Где-то в конце 1941 года пришла «черная бумага» о том, что он пропал без вести, попав под бомбежку.

На тот момент медальоны солдатам еще не выдавались: личность человека, попавшего под бомбежку, не могла быть установлена...

Таким образом, мы выросли без отца. Мама долгие годы ждала отца. Даже тогда, когда мне было лет 5-6, она с надеждой говорила: «А вдруг отец вернется!».

После окончания войны жизнь в деревне была нелегкой. Детство наше было голодное и холодное. В школу ходить обуви не было. До осени, пока не похолодало, в школу ходили босиком или в шерстяных носках. Я пошел в школу в 1949 году, когда мне исполнилось 8 лет. Умел читать и писать, поэтому обучение давалось очень легко. Во время учебы в нашей Танатаровской начальной школе я прочитал все книги, которые были в школьной библиотеке. Чтение книг расширило мое мировоззрение, многое я узнал благодаря этим книгам. Я понимал, что есть большой мир, кроме той жизни, в которой живу я и мои родственники. Все познается в сравнении.

         Во время учебы в семилетней школе деревни Илячево, затем в Акъярской средней школе, я начал писать стихи на те или иные праздники, и публиковать в стенгазетах класса или школы. Сам же являлся редактором газеты и был активным участником пионерской и комсомольской жизни. Мы выросли, готовя себя к взрослой жизни. Я, например, с большим удовольствием заранее готовился к службе в армии. Закончил автошколу и научился водить машину. Во время службы в армии в течение трех лет не расставался с чтением книг, написанием стихов и ведением дневника. Горячее желание писать после армии привело меня в Уфу в Башкирский государственный университет.

Каждому своя родная сторона, родной край красив и близок сердцу. Моя родная деревня Танатар, родная река Таналык по-своему красивы. Если я в своих стихах, поэмах воспеваю родной край, это потому, что родной уголок – колыбель моего детства. Мир, который пробуждает во мне поэтические чувства, я познал и полюбил через эту ковыльно-белую степь, через кувшинки на водной глади, стройные камыши Таналыка, через пойменные луга. Чувство родного края – самое доброе, и это на всю жизнь.

В прошлом году (2023), в разговоре с Вами в Национальной библиотеке РБ, Вы немного рассказали о начале своего творчества, расскажите об этом поподробнее.

Окончив Акъярскую среднюю школу в 1959 году, я год проработал в родном колхозе – разнорабочим. Написанные в тот период первые стихи, рассказы до сих пор хранятся в тетрадях, блокнотах. Далее, в течение трех лет армейской службы, я не переставал писать.

Набравшись смелости, я отправил в редакцию свои первые стихи, и они были опубликованы в 1963 году в газете «Ленинсе» (ныне «Йэшлек»). Возможно, что при поступлении в БашГУ, на экзаменах, мне помогли стихи, которые были опубликованы в молодежной газете. С той поры и начались мои первые публикации. Будучи студентами и членами литературного кружка «Шонкар», мы, начинающие писатели – Рафаэль Азнагулов, Ишмухамет Шарапов – часто посещали редакции. Статья, стихотворение, рассказ – все, что пишем, несли в редакцию. В то время в газете «Совет Башкортостаны» работал Рами Гарипов, а в «Ленинце» – Булат агай Рафиков. Чуть позже, продолжая посещать редакции газет, мы познакомились с молодыми писателями того времени, как Рашит Шакуров, Махмут Уразаев, Газим Шафиков, Рашит Султангареев и др.

С тех пор, как появились наши первые стихи, статьи, очерки в печати, прошло уже 60 лет. И, если посчитать, началу нашего служения башкирской литературе уже шестьдесят лет! Целая жизнь!

Говорят, что роль наставников в литературном творчестве, как и в любом деле, неоспорима. Что бы Вы об этом сказали?

Да, прежде чем приступить к какому-то делу, человек, будь он подросток или взрослый, сначала опирается на свой собственный опыт. Если же в этом деле у него не хватает опыта или его совсем нет, он спрашивает у мастера, учится, старается делать не хуже других. Также и в творчестве есть периоды ученичества, овладевания мастерством. Для начинающего писателя то, что говорит его учитель, обычно глубоко западает в душу. Как оценят в редакции твое первое «произведение», независимо от того, Агай ли, Апай ли, юному автору, – это закон, последнее слово. Для меня, молодого человека, который, как я уже сказал, учился только на первом курсе университета, мастерами и наставниками были люди, работающие в редакции. Мы многому у них научились. Со временем наставников становилось все больше. Начал сближаться с литераторами старшего поколения, которые делились своим мнением по поводу моего произведения, открывал для тебя новые стороны творчества, учился у них. На протяжении всей жизни никогда не забуду Булата Рафикова, Рашита Шакурова, Рашита Султангареева, Рами Гарипова, которые стояли у истоков творческого пути нашего поколения писателей.

В период становления своего творчества, общаясь со старшими по перу – Мустай-агаем, Назаром Наджми, Зайнаб апай Биишевой, Рами агаем, Нажибом Асанбаевым, Хакимом Гиляжевым, Гали Ибрагимовым, Мусой Гали, Ахияром Хакимовым, как своими наставниками, я всегда выражал им слова искренней признательности и благодарности. И рад тому, что при их жизни мне удалось каждому из старшего поколения собратьев по перу высказать в печати свое мнение об их творчестве и сердечные слова благодарности.

Работа в школе, преподавание повлияли на Ваше литературное творчество?

Учитель-филолог – это основная профессия, которую я получил в БГУ. Стаж работы в школе по этой специальности у меня составляет 5 лет. Учитель – от природы творческая личность. Готовясь к уроку, он ищет, находит, накапливает, анализирует много информации и стремится к новизне, обогащается и передает детям то, что знает и изучает сам. Благодаря этим качествам (поисковик, просветитель, пропагандист, идеолог), – он все-таки творец. Могу сказать, что в школе я многому научился.

Судя по информации о Вас из Башкирской энциклопедии, Вы занимали разные ответственные должности (в Союзе писателей, обкоме, издательстве, исполкоме Всемирного курултая башкир и т.д.). Не мешали ли литературному творчеству чиновничьи или общественные дела?

Верно. В молодости мне довелось работать на многих ответственных должностях. Безусловно, работа чиновника мешает творчеству. Это известно многим. Но когда ты молод, если тебе доверили дело, хочется попробовать себя в ответственном деле, набраться опыта. Мне было 36 лет, когда меня назначили в Союз писателей на должность ответственного секретаря по организационной работе. Желание быть ближе к писательскому миру, горение в творческой атмосфере заставили меня отдавать этому труду все свои силы, время. Я вначале проработал там около пяти лет. И, наверное, работа в Союзе писателей воспитала во мне внимание, желание, уважение и тягу к творчеству. Это была настоящая школа жизни и творчества. Во-первых, у нас была возможность побывать во всех районах Башкортостана, общаться со всеми известными писателями. Во-вторых, за время работы в творческой организации у меня были крепкие братские, дружеские связи с коллегами практически из всех республик, входящих в состав СССР, особенно с казахами, киргизами, алтайцами, туркменами, каракалпаками, азербайджанцами, татарами, чувашами, удмуртами, марийцами, украинцами, эстонцами, якутами и др. Тесные творческие связи с литераторами братских народов осуществлялись по двум направлениям: проведение литературных дней, издание обменных книг и творческие командировки.

В 1981-1988 годах, работая инструктором отдела культуры обкома, немного отошел от творческой среды, но кураторская деятельность над творческими организациями все равно оставалась одной из моих функциональных обязанностей. Поэтому я не могу сказать, что отрывался от деятельности Союза писателей Башкортостана. Отработав в областном аппарате партии более трех лет, я написал М.З. Шакирову заявление с просьбой уволить меня. Это было в 1984 году. Но по каким-то неизвестным причинам меня не уволили, и я остался там на службе до декабря 1988 года. В конце октября 1988 года на очередном отчетно-выборном собрании писателей Башкортостана меня избрали членом правления, и я, пользуясь этим, получил возможность уйти с работы в обкоме. С декабря 1988 года я уже во второй раз пришел работать в Союз писателей, на этот раз в качестве заместителя председателя правления (а председателем на съезде был избран Динис Буляков). И пять лет (1988-1993 гг.) я находил моральное утешение в деле организации литературного творчества, которое было мне знакомо, и близко, и по душе.

В прошлую встречу у нас в отделе периодических изданий несколько коллег по перу Вас назвали «мастером поэм». Вы действительно отдаете больше предпочтения жанру поэмы?

Жанру поэмы я не отдаю особого предпочтения. Она не всегда и пишется. У нее есть своя специфика: будь это лирическая поэма, эпического ли плана поэма, в отличие от стихотворения, его герои, система образов, построение или развитие сюжета, внутренняя динамика появляются перед глазами сами по себе, а иногда представляются даже отдельными частями и начинают приобретать окончательную форму. Остается только как можно быстрее «запечатлеть» на бумаге.

Если поэтическое чувство, лирический мотив, подобны неожиданному появлению солнца в пасмурный день, то в поэме преобладают эпические рассуждения, умозаключения. Поэма строится главным образом на размышлениях, обобщениях. В этом плане поэма долго не «отпускает» автора. В процессе написания некоторых поэм у меня были случаи использования белого стиха или языка прозы, так как невозможно было полноценно передать весь смысл в поэтическом стиле. Не говоря уже о тех поэмах, которые я писал ранее. В последнее время в журнале «Агидель» (2022, № 11) печаталась поэма «Ырыҫ». В связи с тем, что она выдержана в таком стиле, редакция при подготовке к изданию даже придумала смешанный жанр «поэма-повесть». По моим наблюдениям, жанр поэмы еще полностью не раскрыл всех своих возможностей в башкирской литературе. Я это осмелюсь сказать, как автор тридцати поэм.

Что Вам больше по душе: лирическое стихотворение или поэма эпического плана?

По-моему, больше всего в своем творчестве я отдавал предпочтение стихам. Стихи, которые я написал, не поместились в одном томе (2010 г.) и заняли больше половины второго тома, вторую половину заняли поэмы (2011 г.). И, далее, новая книга, которую я выпустил к своему 75-летию, называлась «Йыр йылыһы»/ «Песня – жар души» (2016 г.). Она состояла только из новых стихов и поэм последнего периода, рубаи, переводов. Это своего рода признак взросления – «тоҡтоң төбөн ҡағыу» (дословно с башкирского «вытряхивание дна мешка»). Попутно скажу: книгу «Йыр йылыһы» (2016 г.) я отправил в Казань, другу Роберту Миннулину. Сразу после прочтения он написал статью, которая опубликовалась в газете «Кызыл тан», где он отметил, что издать книгу к своему 75-летнему юбилею, состоящую только из новых произведений, – это вообще редкость.

В нашей литературе лучшим мастером лирических стихов был Рами агай Гарипов. Ему об этом еще при жизни говорили. А что касается меня, то что на душе поспевает – то и падает на бумагу. Одинаково близки и лирический стих, и эпическая поэма.

Известно, что Вы активно составляли и издавали книги других авторов или своих собратьев по перу. Что Вы можете сказать по этому поводу?

Я в своей жизни составил много книг. Составление книг собратьев по перу – это, во-первых, еще большее приближение к их творчеству, а во-вторых, пропаганда их литературного наследия, очередная возможность предоставления новых книг читателям, народу. К таким изданиям относятся книги, посвященные жизни и творчеству Зайнаб Биишевой, Мустая Карима, Назара Наджми, Рами Гарипова, Ирека Киньябулатова. Помимо них, нами был выпущен в свет сборник стихов собратьев по перу, детство которых пришлось на военное время, и книга, посвященная Всемирному курултаю башкир (совместно с Иреком Киньябулатовым).

В моем архиве до сих пор хранятся образцы народного творчества, которые можно издать в виде книг. Только нехватка времени сдерживает.

Что нужно сделать, чтобы книги писателей читали больше?

Для того, чтобы люди читали и больше внимания уделяли книге, безусловно, для этого нужна реклама. Если фестиваль «Китап-байрам» станет традиционным, это даст результаты. Подобные праздники надо проводить ежегодно не только в Уфе, но и во всех городах нашей республики и особенно в районных центрах. Раньше в деревнях проходили читательские конференции по новым романам и повестям. Это также пропаганда книги.

Регулярные, хотя бы раз в месяц, встречи писателей, поэтов с населением могли бы еще больше повысить интерес к книге, литературному творчеству. Освещение творчества писателей и поэтов Башкортостана на телеканалах «БСТ», «Башкортостан 24» тоже способствовало бы продвижению книги и чтения. Хорошей традицией являются проведение конкурсов художественного чтения стихов в библиотеках. Молодцы!

Слова «писатель» (әҙип) и «благочестие» (әҙәп) на башкирском языке, – однокоренные слова. Благочестие – это норма морали, нравственности для всех людей, а«писатель – творческая судьба избранных». Что Вы могли бы сказать об этом?

Действительно, слова «писатель», «мораль» (әҙип, әҙәп) имеют не только одинаковые корни, но одно и то же значение в башкирском языке. Но есть одно но: писатель должен быть благочестивым, порядочным, но не каждый порядочный человек может быть писателем. Это тоже известно. В настоящее время пишущих, умеющих писать, в том числе стихи, – стало больше. Конечно же, пусть пишут, свободу писать никто не запрещает. Но не все, кто пишет, становятся писателями. Если человек пишет, наверняка, он пишет для себя, для того, чтобы найти отдушину. Пусть пишут, очень одобряю.

Разумеется, во фразе из Вашего вопроса: «писатель – творческая судьба избранных» заложено мнение, – «для того, чтобы стать настоящим писателем, такие основы, как дар, талант, наверное, даются от Бога». Считаю, что природные способности, талант человек должен реализовывать своим повседневным, упорным трудом.

Кадим Абдулгалимович, благодарю Вас за предоставленное интервью и участие в проекте «СТОЛИЦА читательские иСТОрии!

#библиотекавалиди

#национальнаябиблиотекарб

#читательскиеИсторииУфа
#читаюБиблиотекуБашкортостан